Sáng cuối tuần, chúng tôi tìm đến Phiên chợ quê giữa phố do Hội quán Các bà mẹ tổ chức định kỳ vào chủ nhật hằng tuần. Nằm trên đường Nguyễn Thị Minh Khai, quận 1 TP. HCM, dưới gốc đa già trên 300 năm tuổi là nơi các mẹ họp "chợ".
Cụ Nhân tận tình chỉ dạy cho các bạn trẻ học cách têm trầu cánh phượng
Với manh chiếu nhỏ trải giữa phiên chợ, khay trầu cau, bình vôi, thuốc xỉa, cụ bà Bùi Thị Nhân (sinh 1940) đang tỷ mỉ dạy cho đám trẻ 9X, 2K cách têm trầu cánh phượng. Vốn là người làng Mỹ Đình, huyện Từ Liêm, Hà Nội – nơi nổi tiếng có những người phụ nữ với đôi tay khéo léo têm trầu nên trầu cánh phượng nức tiếng gần xa. Dù không phải là một nghệ nhân têm trầu, nhưng với cụ Nhân, miếng trầu đã là cả một cuộc đời. Cụ ăn trầu từ năm 7 tuổi, cũng giống như những đứa trẻ trong làng ngày ấy được làm quen với miếng trầu từ rất sớm.
“Ngày xưa khi các bà, các mẹ nhai trầu thường đưa một miếng trầu đã được nhai một hai cái cho lũ trẻ con nhai lại, làm vậy thì vôi và thuốc xỉa đã hết nồng nên trẻ mới ăn được. Đó là cách người lớn ngày ấy dạy cho trẻ nhỏ ăn trầu” – cụ Nhân bồi hồi nhớ lại.
Các bạn trẻ đang chăm chú tập têm trầu
Theo cụ, miếng trầu có ý nghĩa rất quan trọng trong văn hóa của cộng đồng người Việt xưa. Thời ấy, trong nhà lúc nào cũng có một khay trầu đã được têm sẵn, khách đến nhà thì việc trước tiên là mời trầu, miếng trầu têm càng khéo thì chứng tỏ người vợ, người con gái trong gia đình càng giỏi giang và gia chủ càng hiếu khách.
Có thời, trầu têm cánh phượng còn là món quà biếu nhau khi mỗi độ xuân về hay trong nhà có đám tiệc. Miếng trầu mời khách khi ấy chính là lễ nghĩa trong văn hóa ứng xử giữa khách – chủ, hay đúng hơn là văn hóa giao tiếp với cộng đồng. Trong gia đình, người nhỏ mời trầu người lớn mới thể hiện sự hiếu thảo, lễ phép. Hàm ý chúc người lớn tuổi được sức khỏe, thêm tuổi thêm thọ. Bởi quan niệm của dân gia xưa cho rằng việc ăn trầu cũng lợi cho sức khỏe, trong miếng trầu có vôi và vỏ cau giúp giữ ấm và đặc biệt việc nhai trầu từ bé giúp các cụ có hàm răng chắc khỏe.
Trong cưới hỏi, trầu cau là một sính lễ không thể hiếu mà nhà trai phải đem qua cho nhà gái trong ngày rước dâu. Cụ Nhân chia sẻ: “Đám cưới ở Từ Liêm ngày xưa thiếu gì cũng có thể bỏ qua được, nhưng không thể thiếu miếng trầu têm cánh phượng. Ngày ấy, trầu cau trở thành sính lễ bắt buộc. Thể hiện sự chung thủy, sắt son, sự hòa hợp của vợ và chồng trong hôn nhân bởi khi nhai trầu ta sẽ cảm nhận được vị đăng đắng của lá trầu trước, rồi sự cay nồng của vôi trước, vị chát của vỏ cau nhưng cuối cùng là vị ngọt tựa như các giai đoạn trong cuộc sống vợ chồng. Nhiều gia đình còn dùng trầu để thách cưới, và trở thành tập tục của làng. Nguồn gốc của các đám cưới trăm trầu, trăm cau là từ đây ra”.
Khay trầu cau của cụ Nhân giữa phiên chợ quê.
Đối với cụ Nhân thì ăn trầu, têm trầu cánh phượng không chỉ là một thói quen hay sở thích mà còn là cách để cụ lưu giữ và truyền lại cho con cháu nét văn hóa đầy nghĩa tình của người Việt. Dù ở thế kỷ 21, còn mấy ai nhai trầu hay biết về cách têm trầu cánh phượng.
“Quan điểm thẩm mỹ thời nay thay đổi nên con cháu không còn ăn trầu vì sợ răng bị đen, hay cái vị trầu quá nồng. Nhưng riêng mình, thì vẫn mong các cháu, các con vẫn biết và quí trọng văn hóa ăn trầu của dân tộc” – Cụ Nhân mong mỏi.
Dưới bóng đa cổ thụ, những bạn trẻ thích thú học cách têm trầu cánh phượng dù còn nhiều vụng về.
“Mình biết đến phiên chợ qua facebook, đây là lần thứ ba mình đến đây. Hôm nay mình được biết nhiều ý thức về văn hóa ăn trầu của dân tộc và được học cách têm trầu cách phượng từ cô Nhân, đây thật sự là kiến thức rất quí báu mình và nhiều bạn trẻ khác khi mà nét văn hóa này đã dần mất đi” – Chị Việt Tú (24 tuổi), Thủ Đức TP. HCM chia sẻ.
Rủ bỏ những ồn ào của phố thị, phiên chợ mang đến cho quan khách một cảm giác rất đỗi thư thái, gần gũi và chân quê. Tựa như ta đang được quay về từ thời cha ông với miếng trầu têm cánh phượng đầy nghĩa tình.
