Xác định côn đồ, phải xem xét nhiều mặt

Ngang ngược, càn quấy

Lịch sử ra đời của tình tiết này có từ những năm 70 của thế kỷ trước và nó được “tổng kết” tại Bản chuyên đề của Tòa Hình sự 2 TAND Tối cao (sau này đưa vào BLHS cũng lấy lại nội dung của bản chuyên đề này). Qua thực tiễn xét xử, vài tiêu chí được sửa đổi, bổ sung và thể hiện tại Công văn số 38/NCPL ngày 6-1-1976 của TAND Tối cao cùng kết luận của chánh án TAND Tối cao tại hội nghị tổng kết ngành tòa án năm 1995 (các văn bản này chỉ có ý nghĩa tham khảo, không có giá trị bắt buộc đối với các cơ quan tố tụng).

Qua tham khảo các văn bản trên, tình tiết phạm tội có tính chất côn đồ là trường hợp khi phạm tội, người phạm tội rõ ràng đã coi thường những quy tắc trong cuộc sống, có những hành vi ngang ngược, càn quấy, bất chấp sự can ngăn của người khác, chỉ vì những nguyên cớ nhỏ nhặt nhưng cũng cố tình gây sự để phạm tội. Tính chất côn đồ của hành vi phạm tội phụ thuộc vào các yếu tố: Nhân thân người phạm tội, không gian, địa điểm nơi xảy ra tội phạm và hành vi cụ thể. Khi xem xét nhân thân người phạm tội không chỉ xem xét quá khứ của họ mà phải xem xét đến cả tính cách, thái độ xử sự của họ trong cuộc sống hằng ngày.

Thực tiễn xét xử cho thấy không phải bao giờ người có nhiều tiền án, tiền sự khi phạm tội đều có tính chất côn đồ mà không ít trường hợp, người phạm tội chưa có tiền án, tiền sự nhưng hành vi phạm tội của họ lại có tính chất côn đồ. Ví dụ: Ba thanh niên NVT, VQM, TCH (đều chưa có tiền án, tiền sự) ra quán của chị L. uống bia rồi sàm sỡ, trêu ghẹo chị L. Chị L. yêu cầu họ thanh toán tiền và không bán thêm bia cho họ nữa nhưng họ bắt chị L. phải bán thêm bia, khi nào uống đã mới thanh toán, nếu không sẽ đập phá quán. Để uy hiếp chị L., mỗi thanh niên này đập vỡ một ly bia tại bàn. Sợ hãi, chị L. buộc phải đem thêm bia ra cho họ uống. Trong khi uống, ba thanh niên tiếp tục giở trò sàm sỡ với chị L. Chị L. phản ứng nên họ gây sự, đập phá quán rồi bỏ đi không trả tiền bia cho chị L. và dọa nếu báo công an thì sẽ đốt quán.

Phải xem xét nhiều mặt

Khi xác định hành vi phạm tội có tính chất côn đồ hay không cần phải xem xét một cách toàn diện, không nên xem xét một cách phiến diện như chỉ nhấn mạnh đến nhân thân hoặc chỉ nhấn mạnh đến địa điểm xảy ra vụ án hay hành vi cụ thể mà người phạm tội thực hiện.

Tuy nhiên, nếu một người phạm tội do phòng vệ chính đáng hoặc trong trạng thái tinh thần bị kích động do hành vi trái pháp luật của nạn nhân thì không nên coi hành vi phạm tội của họ có tính chất côn đồ nữa vì không phải do vô cớ hoặc vì những lý do nhỏ nhặt mà họ phạm tội.

Để áp dụng pháp luật thống nhất, tôi thấy rất cần có hướng dẫn chính thức về tình tiết này. Trước đây, nhiều lần lãnh đạo TAND Tối cao cũng rất muốn có một văn bản hướng dẫn chính thức (thông tư liên tịch hoặc nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao) nhưng vì nhiều lý do khác nhau nên đến nay vẫn chỉ dừng lại ở các văn bản có ý nghĩa tham khảo. Mỗi lần sửa đổi, bổ sung BLHS cũng từng có ý kiến cho rằng nên bỏ hoặc nếu có quy định thì chỉ coi là tình tiết tăng nặng chứ không nên coi là tình tiết định khung hình phạt nhưng đến nay tình tiết này vẫn được quy định trong BLHS 2015.

Hy vọng rằng sắp tới, khi hướng dẫn áp dụng BLHS 2015, tình tiết này sẽ được Ủy ban Thường vụ Quốc hội và các cơ quan tố tụng trung ương quan tâm.

ĐINH VĂN QUẾ